UMVA!

Zijn lange leven aan de voet van Mount Karisimbi omspant de woeligste delen in de Rwandese geschiedenis: de Duitse en Belgische kolonisatie, de onafhankelijkheid in 1962, de genocide in 1994, het fragiele herstel vandaag. Gesprek na gesprek, leert Lierman bij over zijn levensverhaal en zijn kennis van de geneeskunde en de jacht. In Umva! reflecteert ze hierover met 3D klankopnames, een partituur voor musicerende en sprekende dansers en een lichtchoreografie. “Het wordt een quasi-rituele herinnering aan mijn grootvader, nog tijdens zijn leven, via een hommage aan een krachtig Rwandees symbool: de koe.”

Waarom focus je in Umva! op de koe?
“Daarvoor zijn de kortverhalen van de Rwandese auteur Scholastique Mukasonga een belangrijke inspiratie. Als het over Rwanda gaat, draait het vaak om de bloedige geschiedenis. Maar in Mukasonga’s verhalen schemert er waardigheid door, een harmonieus beeld van het alledag voor de kolonisatie en de samenlevingssystemen die er al waren. In haar verhalen merk je hoe belangrijk de inyambo-koe daarbij was. Je krijgt een soort pastorale idylle, waar mensen hun leven indelen op het ritme van die imposante, sierlijke koeien, met hoorns die als gigantische bogen boven het dier uit torenen. Dat wilde ik beter begrijpen. Zo ben ik diep de geschiedenis van Rwanda ingedoken. Er is een rijke traditie aan animistische teksten die refereren naar de koe als ideaalbeeld: niet ‘slechts een dier’, maar iets wat je spiritueel, materieel en sociaal rijk maakt. Gravend naar orale bronnen, vond ik ook transcripties van volksverhalen met een bijna surrealistische vertellogica. In het libretto voor Umva! meng ik zulke literaire en orale bronnen tot een mozaïek aan verhalen over de Rwandese koeiencultus. Ze vormen samen een imaginaire herinnering aan de jeugd van mijn grootvader, die zijn kennis van de geneeskunde en de jacht deels vergaarde omdat hij vaak lang op pad was met kuddes koeien door de bossen en graslanden in zijn regio. Zo leerde hij planten en zijn omgeving gebruiken. Maar herinneringen aan dit alledaagse leven zijn moeilijk naar boven te halen. Er zit zoveel verandering tussen. Met Umva! beeld ik me dus in hoe het was voor mijn grootvader, op pad als jong persoon.”

De titel Umva!—luister! in het Kinyarwanda—verwijst ook naar jouw interculturele dialoog met je grootvader.
“Die aanmaning om te luisteren vat mooi hoe mijn grootvader en ik het gesprek aangaan. Bij mijn eerste bezoeken wilde ik zo veel mogelijk verbale feiten verzamelen en opnemen. Maar dat is niet voldoende. Wat ik observeer en voel, bij mijn grootvader alsook zijn directe omgeving en entourage: ook dat is een cruciale vorm van luisteren en opnemen. Omdat ik niet genoeg Kinyarwanda spreek, moet ik met mijn hele lichaam luisteren. Als er geen vertaler is, moet je elkaar aanvoelen met mimiek. Je moet tolerant zijn, zelfs als je denkt dat het fout loopt, dat je elkaar verkeerd begrijpt.”

“Dat luisteren met je hele lichaam: dat is Umva!. Het is ook een reden waarom ik met een binaurale set-up werk in de voorstelling. Je krijgt audio in 3D rond je, met tapeopnames, stemmen en bewegende live performers. Ik wilde een sensoriële ervaring creëren, waar het mag dat je geluiden of woorden niet direct begrijpt, maar waar je volledig in de performanceruimte kan stappen en tegelijk ook op de heuvel bij mijn grootvader zit.”

Hoe vertaalde je de indrukken die je in Rwanda opdeed in de klankpartituur en choreografie van Umva!?
“Ik wil vooral geen museumbeeld van Rwanda naar hier halen, maar probeer een heterogene 3D wereld te maken. Daarin heb je de tape en stemmen. Ik heb onder meer ’s nachts opnames gemaakt op het platteland bij mijn familie. Je kan dan een parallelle wereld horen, waar herders die koeien bewaken over de valleien heen met elkaar communiceren. Voor de muziekcompositie diende traditionele Rwandese muziek als inspiratie, zonder dat het een letterlijke vertaling werd. Naast de eigen instrumenten van de performers gebruik ik ook instrumenten uit Rwanda. Die koos ik niet per se om hun klank, maar ook om hun functie in sociale contexten, verbonden aan het leven van mijn grootvader. Neem de ihembe, een hoorn die als communicatiemiddel tijdens de jacht en voor rituelen wordt gebruikt. Het fascineert me om instrumenten als gebruiksvoorwerpen te zien en omgekeerd. Ook de choreografie is deels geïnspireerd op Rwandese dans. Niet de verfijnde koninklijke danscultuur, maar wel de oorsprong daarvan in de alledaagse danscultuur onder het volk. Zo zijn we met de cast ook vertrokken bij dagelijkse bewegingen, die je kan stileren tot dans."

Past dat ook in je zoektocht naar een hybride performancetaal tussen Europese en Afrikaanse tradities in?
“Dat is essentieel in de samenwerking met de cast voor Umva!. Ik denk al lang na over mijn positie in de context van Europese en Afrikaanse concertmuziek. Door in het creatieproces aan de slag te gaan met artiesten die thuis zijn in westerse en Afrikaanse muziek- en danspraktijken wilde ik op een fundamentele manier de grens in beide richtingen oversteken. De hele cast gaat daar in mee. In het werkproces ontwikkelden we een taal die werkt voor de artiesten die notenschrift gewoon zijn en voor de artiesten die muziek anders in kaart brengen.”

Tekst: Anna Vermeulen

In prekoloniaal Rwanda waren de zichtbare en onzichtbare werelden nauw met elkaar verweven. Jagers communiceerden met hun voorouders en jagersgeesten via specifieke rituelen, woorden, geluiden en muziek, waardoor aether, het meest ongrijpbare element, bijna tastbaar werd.

In de BBC Radio 3-serie Between the Ears, het programma voor innovatieve en prikkelende geluidskunst, zette Aurélie haar eerste stap in een poëtisch klankonderzoek naar aether, waarin Bantoe-filosofie, Rwanda en het principe van Bantoe-levenskracht centraal staan.

Laat je meevoeren en beluister de gehele aflevering via deze link.