Dante Songbook

Wat was het eerste zaadje voor Dante Songbook: vrouw in het woud? Was er een moment, een idee of gevoel dat het maakproces in gang zette?
"Ik heb vroeger Italiaans gestudeerd en een tijd in Rome gewoond. Tijdens die studie kwam ik in aanraking met Dante. Een van mijn docenten wist me te enthousiasmeren voor De goddelijke komedie, en ik dacht meteen: deze beelden, deze taal, dit verhaal—daar wil ik iets mee. Maar het is ook een complex en veelomvattend werk. Verdi’s librettist schreef ooit dat er na zes eeuwen nog steeds niemand 'musicus genoeg was om Dante’s thematiek te verklanken.' Mahler noemde het zelfs een ‘barbaarse daad’ om Dante op muziek te zetten. Dat maakte me terughoudend. Lange tijd durfde ik het niet aan. Ik vroeg me ook regelmatig af: heb ik hier eigenlijk wel een persoonlijke relatie mee? Wat moet ik met het politieke, religieuze, middeleeuwse karakter van het boek? Toch merkte ik gaandeweg dat er zoveel universele thematieken in zitten. Iedereen kan er op z’n eigen manier iets mee. Bovendien worstelt Dante zelf ook: 'Kan ik dit wel?' Die twijfel is herkenbaar."

Wat is jouw persoonlijke relatie tot Dante? Wat trok jou aan in zijn werk, of in de thematiek van De goddelijke komedie?
"Mij trok vooral de persoonlijke louteringsreis aan. Dante begint in een crisis: hij is verdwaald in een donker woud. Hij is op zoek naar liefde en richting, en moet om daartoe te komen alles aankijken wat daarvoor in de weg staat. Het kwaad in alle vormen: demonen, slechte karaktereigenschappen, angsten. Uiteindelijk bereikt hij de hemel, waar hij ontdekt dat het de liefde is die de zon en de sterren beweegt. Dat idee – dat het aankijken van je grootste angst de weg naar liefde is – vond ik erg mooi. Ik vind muziek bij uitstek geschikt om af te dalen in de menselijke ziel, om emoties ruimte te geven waar je misschien normaal niet bij kunt, en ook om grote concepten als verbinding, verlichting, het mystieke te kunnen ervaren."

Zit er ook een persoonlijke duisternis in jou, die je via dit project wilde aanraken?
"Ik ben denk ik geen slecht mens, maar ik vind het interessant wat Carl Jung zei: Iedereen draagt een schaduw. Dat is het deel van het onderbewuste waar verdrongen zwakheden, karaktereigenschappen, emoties, herinneringen, geheimen, verlangens, angsten en impulsen verborgen liggen. En hoe minder iemand zich ervan bewust is, hoe zwarter en dichter de schaduw is. Het duistere gaat dus misschien wel over iets wat echt is. Wat laat ik niet aan mezelf en anderen zien omdat ik bezig ben met hoe ik overkom - bewust of onbewust?”

Zijn er specifieke passages of beelden uit De goddelijke komedie die je als richtinggevend of inspirerend hebt ervaren tijdens het maken van dit stuk?
"Elk stuk dat ik geschreven heb is gebaseerd op een kring – een canto. Bijvoorbeeld de storm van vluchtige liefde, waar mensen eeuwig heen en weer worden geslingerd tussen verlangen en verdriet. Dat melancholische raakte me. Of de verraders onder het ijs, die niet kunnen huilen omdat hun tranen bevriezen – dat beeld staat voor verdriet dat zich niet mag uiten. En dan is er die circusachtige kring met duiveltjes – een absurde, groteske scène die ik zag als metafoor voor de maskers die we dragen."

Ondertitel is ‘Een vrouw in het woud’. Wat voor rol speelt jouw vrouw-zijn in deze interpretatie van Dante’s werk, dat oorspronkelijk een mannenwereld beschrijft?
"Ik ben een vrouw van nu die deze reis maakt, maar ik denk dat iedereen zich in de thematiek zou kunnen herkennen. Mijn selectie en interpretatie is natuurlijk vanuit mijn standpunt, dus die van een vrouw die nu leeft. Ik heb een heleboel weggelaten, de passages gekozen die bij mij resoneerden. Maar ik denk dat het gedachtegoed universeel is.”

Hoe heb je muzikaal en performatief vormgegeven aan deze thematiek? 
“Dante is mijn gids door de ziel, en ik gids het publiek door de wereld van Dante.
Ik houd van veel verschillende muziekstijlen. Dante gaf me een kader om al die richtingen te verkennen. Het boek is opgedeeld in hoofdstukken, 'canti' (letterlijk: gezangen). Ik heb een Songbook gemaakt, elke kring werd een lied met een eigen stijl en sfeer. Mijn vorige project was klein en zacht – nu wilde ik iets groots, iets episch. Ik wilde mezelf uitdagen om iets heel anders te doen en me te móeten verhouden tot het helse van Dante. Tegelijkertijd wilde ik trouw blijven aan wat ik zelf mooi vind, dus niet alleenmaar schurende dissonanten schrijven. Er zit ook schoonheid in de hel.”

In de tekst over het stuk staat: ‘Lukt het Sterre, die meestal aardig is en als klein kind alleen het goede nieuws in haar dagboek schreef, om de chaos en de schaduwkanten op te zoeken? Lukt het haar om liefde en harmonie te vinden?’ Is dat gelukt? Wat heeft deze reis met Dante jou geleerd – over jezelf, over je artistieke praktijk, of over hoe je je verhoudt tot deze grote vragen?
"Ik heb voor dit project artistiek en persoonlijk richtingen in moeten slaan die ik normaal zou ontwijken. Ik vond het best moeilijk om me te verbinden aan de onderste lagen van de hel. Omdat ik me had gecommitteerd aan dit project en ook deze lagen vorm moest geven, moest ik er wel in duiken en ben ik er denk ik wel dichterbij gekomen. Het betekent zeker niet dat ik alle antwoorden gevonden heb en helemaal gelouterd ben, maar ik heb wel veel geleerd.”

Wat hoop je dat het publiek meeneemt uit deze voorstelling? Is er iets dat je hoopt dat mensen voelen, beseffen of opnieuw gaan bevragen?
"Wat ik hoop, is dat mensen in deze reis – die best wel duizelingwekkend is – contact kunnen maken met hun eigen binnenwereld. En dat je daar uiteindelijk uitkomt met een gevoel van liefde en verbondenheid, want dat is uiteindelijk het doel van de reis. Of mensen daarbij iets moeten bevragen? Dat mogen ze zelf bedenken. Ik wil geen moreel statement maken, maar ik geloof wel in het vermogen van muziek om mensen in contact te brengen met iets in henzelf. Iets wat beweegt en resoneert, wat troost biedt en verwondert."

1. Dante is een voornaam. Eigenlijk heette hij Durante Alighieri. We noemen Italiaanse kunstenaars uit de middeleeuwen en de renaissance wel vaker bij hun voornaam: Leonardo, Rafaello, Michelangelo…

2. Dantes geboortejaar is onzeker. Hij werd gedoopt in Florence op 27 maart 1266. In deel drie van De goddelijke komedie zegt hij terug te keren naar de ‘eeuwige tweelingen’, wat erop duidt dat hij onder dat sterrenbeeld is geboren, dus wellicht tussen 21 mei en 21 juni 1265.

3. Als negenjarig jongetje valt Dante als een blok voor de Florentijnse bankiersdochter Beatrice Portinari, eveneens nog een kind. Het was een liefde die hij naar eigen zeggen alleen literair zou consumeren. Beatrice stierf op jonge leeftijd en speelt inderdaad een centrale rol in enkele van Dantes werken.

4. Elf jaar na zijn ontmoeting met Beatrice trouwde Dante met ene Gemma Donati. Het stel zou drie, mogelijk vier, kinderen krijgen. Van zijn gezin is in Dantes werk evenwel geen spoor te vinden.

5. Behalve literair was Dante ook politiek actief, wat hem uiteindelijk in grote moeilijkheden bracht. In 1302 werd hij beticht van onder meer fraude en pederastie. Hij werd in Florence bij verstek ter dood veroordeeld en bracht de rest van zijn leven in ballingschap door. Hij had ook ruzie met Paus Bonifatius VIII, op wie hij in het eerste deel van de Komedie, de Hel, wraak neemt door een ander paus die daar zit te laten voorspellen dat ook Bonifatius in de Hel terecht zal komen.

6. Tijdens zijn ballingschap schreef Dante zijn hoofdwerk: het epische gedicht La Divina Commedia, ‘de goddelijke komedie’. Dat ‘goddelijke’ is een toevoeging van de veertiende-eeuwse schrijver Boccaccio, die een groot pleitbezorger was voor het werk van zijn voorganger. Het boek is erg gelaagd en gelezen worden als een spannend reisverhaal, maar ook als politiek pamflet en als religieuze of spirituele gids.

7. De geografie van Dantes hiernamaals is complex. De Hel is een trechter, die bestaat uit negen kringen: hoe lager je komt, hoe erger het wordt. De Louteringsberg bestaat uit zeven lagen, die overeenkomen met de zeven hoofdzonden. Het Paradijs, dat zich op de top van de Louteringsberg bevindt, bestaat dan weer uit negen sferen. In de bovenste troont God.

8. Dante schreef de Komedie in het Toscaans, de voorloper van het moderne Italiaans. Dat was opmerkelijk, want de meeste serieuze literatuur werd in die tijd in het Latijn geschreven.

9. De goddelijke komedie beschrijft Dantes reis door de Hel (Inferno), de Louteringsberg (Purgatorio) en het Paradijs (Paradiso). De Louteringsberg bestond officieel nog maar pas in Dantes tijd en er waren weinig literaire modellen voor. Dante was in dit deel dus grotendeels op zijn verbeeldingskracht aangewezen.

10. Elk van de drie delen bestaat uit 33 gezangen (canti). Daarnaast is er één openingsgezang, wat het totaal op 100 brengt. Elk deel eindigt ook met het woord ‘stelle’ (sterren).

11. Op zijn reis wordt Dante, op verzoek van Beatrice, begeleid door de Romeinse schrijver Vergilius. Die mag als niet-christen echter niet meegaan tot in de Hemel. Daar neemt Beatrice het zelf van hem over.

12. Het Inferno is het bekendste en ook het meest geciteerde deel van de Komedie. Veel lezers blijven daarna steken in het Purgatorio en bereiken nooit het Paradiso. In Dantes Hel krijgen alle zondaars een straf die past bij hun zonde, contrapasso heet dat. Zo moeten de hoogmoedigen met een loden kap op hun hoofd lopen, zodat ze nederig naar beneden kijken.

13. Er is van de Komedie geen manuscript van Dante bewaard, wel talrijke handgeschreven kopieën. De eerste druk dateert van 1472. Pas in 1555 verschijnt voor het eerst een druk met de titel La Divina Commedia.

14. Dante keerde nooit naar Florence terug en stierf in 1321 in Ravenna, waarschijnlijk aan malaria. Hij kreeg een plechtige begrafenis. De Florentijnen kregen spijt van de manier waarop ze Dante hadden behandeld en dienden herhaaldelijk – en tevergeefs –  een verzoek in bij Ravenna om de stoffelijke resten van de grootste Italiaanse dichter ‘naar huis’ te brengen. In 1829 lieten ze een graftombe voor hem bouwen, die tot op de dag van vandaag leeg is.

15. Dantes werk leeft, behalve in de literatuur, voort in ontelbare schilderijen, muziekstukken, films en videogames. En nu dus ook in de voorstelling Dante Songbook – Een vrouw in het woud van Sterre Konijn!

Tekst: Jan van den Bossche